ॐ रहस्य Secret of OM

संस्कृतम् 

 

ॐ कारस्य रहस्यम्

(ॐ कारस्य महत्त्वं वैज्ञानिकता च) 

 

 

ॐ कारं विन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यानन्ति योगिनः । कामदं मोक्षदं चैव ॐ काराय नमो नमः।

योगिनः बिन्दुसंयुक्तं ओंकारं सदा ध्यायन्ति। तस्मै सर्वकामप्रदायकाय परमपदं मोक्षं वा प्रदायकाय ओंकाराय नमस्कारं करोमि ।

 

परिचय/पौराणिक व्याख्या/कथा

वैदिकसंस्कृतौ ओंकरस्य महत् महत्त्वम् अस्ति। प्रत्येकं बीजमन्त्रं, वैदिकमन्त्रं, स्तोत्रं/प्रार्थना वा ओंकारस्य उच्चारानन्तरमेव आरभ्यते। ॐ कार ध्वनिः त्रिभिः अक्षरैः निर्मितः अस्ति- अ, उ, म; यत् ब्रह्मा-विष्णु-महेशानां प्रतीकम् । प्रायः सर्वेषु वैदिकदर्शनेषु ऋषिपरम्परासु वा एतत् उल्लिखितम् अस्ति ।

 

सामाजिक/पारम्परिक व्याख्या

यद्यपि ओंकारः सर्वेषां मानवजातीनां सम्पत्तिः अस्ति तथापि हिन्दुसमुदाये अस्य बहुप्रयोगः, अभ्यासः च भवति । अस्य प्रमुखं कारणम् अस्ति यत् हिन्दुसमुदायः वैदिकसंस्कृतेः निकटतमः अनुयायी अस्ति । अद्यत्वेऽपि कस्यचित् समाजस्य सम्प्रदायस्य वा अनुयायिनः एतत् हिन्दुनां मन्त्रं हिन्दुदेवस्य नाम वा इति चिन्तयित्वा ॐ कारस्य उच्चारणं कर्तुम् अपि न इच्छन्ति परन्तु  एतत् भ्रमम् अज्ञानस्य प्रतीकमेव अस्ति यतः ॐकारस्तु ब्रह्माण्डस्य ध्वनिः सर्वेषां प्राणीनां हृदयस्य गतिः च अस्ति।

 

आध्यात्मिक/मनोवैज्ञानिक व्याख्या

ओंकारः त्रिशक्तिसङ्गमः । ओंकारे अ, उ, म, एते त्रयः ध्वनयः परमाणुशक्तयः वा सन्ति । अकारः ब्रह्म, उकारः विष्णुः, मकरः महेशं च प्रतिनिधियति । वस्तुतः एते त्रयः शब्दाः एतस्मिन् एव सीमिताः न सन्ति, किन्तु एतेषु ध्वनिषु महासरस्वती-महालक्ष्मी-महाकाली इति त्रिशक्तयः, सत्त्व-रज-तम इति त्रिगुणाः तथा च शरीरस्य ऊर्ध्वभागः, मध्यभागः, अधोभागः, प्रातः, दिवा च रात्रिः अथवा वर्तमानः, भविष्यत्, भूतकालः अपि अस्मिन् एव अन्तर्भवन्ति । एवमेव ऋक् यजुसामवेदोऽपि अस्मिन् विलीयन्ते । वस्तुतः यत् किमपि अस्मिन् जगति समाहितं भवति, ते सर्वे अस्मिन् ओंकारस्य अन्तः लीनाः भवन्ति। अर्थात् अस्मिन् क्षणिकलोके यः कोऽपि विस्तारः स्थूलरूपेण सूक्ष्मरूपेण वा दृश्यते, तत् सर्वम् ओंकारस्य विराणरूपमस्ति ।

 

कालान्तरेण भाषा परिवर्तते, शब्दस्य अर्थः अपि परिवर्तते। प्राचीनकाले या ब्रह्मा, विष्णु, महेशः अथवा महासरस्वती, महालक्ष्मी, महाकाली च इति उच्यते स्म सा एव ऊर्जा आधुनिकविज्ञानस्य भाषायां इलेक्ट्रोन, न्युट्रोन र प्रोटोन (Electron, Neutron, Proton) इति उच्यते। अत्र केवलं नाम भाषा वा परिवर्तनं जातम्, कार्यं सर्वेषां कृते समानम् अस्ति। यथा – भगवान् ब्रह्मा सृष्टिकर्ता इति उच्यते, भगवान् विष्णुः पालकः इति उच्यते, भगवान् शंकरः च नाशकः इति उच्यते । यदि वयं सम्यक् अवलोकयामः तर्हि इलेक्ट्रोनः, न्युट्रोनः  प्रोटोनः च अपि तथैव कुर्वन्ति । तथा च सरस्वती ज्ञानस्य विद्यायाः सृजनायाः देवी इति मन्यते अत एव तस्याः कार्यं च सृष्टिः रचना सृजना वा अस्ति । तथा महालक्ष्मी धनस्य देवी इति मन्यते अतः तस्याः कार्यं पोषणमस्ति चेत् महाकाली च शक्त्याः देवी अस्ति अतः तस्याः कार्यं नाशः, विलयः, परिवर्तनं वा अस्ति । तथैव वयं यदि शरीरे पश्यामः अपि तथैव प्राप्नुमः । तद्यथा शरीरस्य ऊर्ध्वभागस्य वा मस्तिष्कस्य वा कार्यं सृष्टिः सृजना वा भवति, तथैव मध्यभागस्य (हृदय-उदरादि) कार्यं धारणं भवति । एवमेव अधोभागस्य कार्यं च नाशः विलीयः वा भवति ।  यदि चक्ररूपेण तस्य ॐकारस्य व्याख्यां कुर्मः तर्हि ‘अ’ इत्यत्र वयं सहस्रारचक्रं (आज्ञा विशुद्धिः च) ग्रहीतुं शक्नुमः, ‘उ’ इत्यत्र अनाहतचक्रं (मणिपुरं च) गृह्णीमः, ‘म’ इत्यत्र मूलधरचक्रं (स्वाधिष्ठानं च) ग्रहीतुं शक्नुमः । एवमेव वयं जगतस्य विविधेषु विषयेषु एतां शक्तिम् अवलोकयितुं शक्नुमः ।

 

ओंकारः सृष्टेः आधारः यतः समग्रः सृष्टिः एतेषु त्रिषु शक्तिषु एव आधारितः अस्ति। अस्मात् त्रिशक्तितः समस्तं ब्रह्माण्डं निर्मितम् अस्ति। श्रीमद्भागवद्गीतायां वर्णितं ईश्वरस्य विराट-रूपम् अस्य ओंकारस्य विस्तारः एव । वस्तुतः ओंकारः सर्वत्र अस्ति, सर्वव्यापी च अस्ति यतः ओंकारः परमेश्वरः अस्ति। वयं निराकारं ब्रह्मं नित्यं, ध्रुवं, अजं अविनाशी सत्यं अदृश्यं चेति वदामः तच् निराकारः ईश्वरः ओंकारः एव ।

 

एषा पराशक्तिः वेदोपनिषदपुराणादिषु सर्वेषु वैदिकशास्त्रेषु व्याख्याता वर्तते परन्तु अन्ते च सर्वे “नेति नेति” इति उक्तवन्तः यस्य अन्त्यं नास्ति, तस्य महत्त्वं शेषनागेन सहस्रजिह्वया अपि वर्णयितुं न शक्यते इत्युक्त्वा अस्य परमस्य तत्त्वस्य वर्णने असमर्थता व्यक्ता । आधुनिकवैज्ञानिकाः अपि कृष्णरन्ध्रम्  “black hole” अर्थात् अस्य अनन्तरं सर्वं अन्धकारः  अस्ति परन्तु अनन्तं, अपारं, अवर्णनीयं च अस्ति इति वदन्तः मौनम् अभवन् ।

इदमेव ओंकारतत्त्वं सर्वेषु जीवेषु स्थावर-जङ्गमेषु वा चेतनतत्त्वरूपेण वर्तते, यत् हृदयस्य स्पन्दनेन सह चलति परन्तु कदा आगच्छत् कुत्र च गमिष्यति इति कोऽपि न जानाति । विज्ञानस्य सूक्ष्मयन्त्राणि अपि इदं वक्तुं न शक्तवन्तः यत् क्षणपूर्वं हृदय-स्पन्दनेन किं स्फुरति स्म, किञ्चित्कालानन्तरं कुत्र गतं च इति ! यदि वयं नेत्राणि निमील्य स्वस्य अन्तः गभीरं गच्छन्ति तर्हि शरीरस्य प्रत्येकस्मिन् कणे  निरन्तररूपेण अविच्छिन्नरूपेण च केवलं ॐ ध्वनिं प्रतिध्वनितं प्राप्नुमः। इदानीं आधुनिकवैज्ञानिकाः अपि वक्तुं आरब्धाः यत् एषः एव ध्वनिः न केवलं सूर्ये, अपितु ब्रह्माण्डस्य सर्वेषु आकाशगङ्गासु गुञ्जतीति । यद्यपि एतदेव सहस्रवर्षपूर्वं वैदिकऋषिभिः प्राचीनवैज्ञानिकैः वा उक्तमस्ति परन्तु वयं आधुनिकवैज्ञानिकभक्ताः स्मः ! अतः यावत् विज्ञानेन सिद्धं न भवति तावत् वयं सुलभतया विश्वासं न कुर्मः । अतः पश्यामः यत् अस्माकं वैज्ञानिकाः तस्य बिन्दुस्य आविष्कारे कियत् दूरं गन्तुं शक्नुवन्ति यस्य विषये योगिनः निरन्तरं ध्यानं कुर्वन्ति अन्ते च तस्मिन्नेव विलीनाः भवन्ति। अन्वेषणं तस्य ओंकारतत्त्वस्य, तस्य विन्दोः, तस्य परब्रह्मस्य अस्ति यस्य ब्रह्मा, विष्णुः, महेशः च अपि सर्वदा ध्यानं कुर्वन्ति ! वस्तुतः तत्त्वस्य अन्वेषणम् अवबोधनं च प्रत्येकस्य मानवस्य जन्मसिध्दः अधिकारः कर्तव्यञ्च अस्ति ।

 

हरिः ॐ तत्सत्।

नेपाली

 

ॐ कारको रहस्य

(ॐ कार का महत्व और वैज्ञानिकता) 

 

 

ॐकारं विन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यायन्ति योगिनः । कामदं मोक्षदं चैव ॐकाराय नमो नमः ।।

 

योगीहरू बिन्दुले संयुक्त ओमकारकको सधैँ ध्यान गर्दछन् । सम्पूर्ण भौतिक अभिलाषा परिपूर्ति गर्नुका साथै परमपद वा मोक्ष पनि प्रदान गर्न सक्ने ओम्कारलाई प्रणाम गर्दछु ।   

परिचय/पौराणिक व्याख्या/कथा

 

वैदिक संस्कृतिमा ॐ कारको धेरै ठूलो महत्त्व छ । प्रत्येक बीज मन्त्र, वैदिक मन्त्र वा स्तोत्र-प्रार्थनाहरूको थालनी ॐ कारको उच्चारण गरेर मात्र गरिन्छ । ॐ कार ध्वनि वा शब्द तीनवटा अक्षरहरू अ, , म मिलेर बनेको छ; जो ब्रह्मा, विष्णु र महेशको प्रतीक हो । यो उल्लेख प्रायः सम्पूर्ण वैदिक दर्शन शास्त्र वा ऋषिहरूको परम्परामा पाइन्छ ।   

 

सामाजिक/पारम्परिक व्याख्या    

 

          ॐ कार सम्पूर्ण मानव जातिको साझा सम्पत्ति हुँदाहुँदै पनि हिन्दू सम्प्रदायमा यसको अत्यधिक मात्रामा प्रयोग एवं साधना गरेको पाइन्छ । यसको प्रमुख कारण हिन्दू सम्प्रदाय वैदिक संस्कृतिको निकटतम अनुयायी हुनु नै हो । आज पनि कतिपय समाज वा सम्प्रदायका अनुयायीहरूले यो त हिन्दूहरूको मन्त्र हो वा हिन्दूहरूका भगवानको नाम हो भनेर उच्चारण गर्नै नचाहेको पनि पाइन्छ । यो एक प्रकारको भ्रम वा अज्ञानताको प्रतीक मात्र हो किनभने ॐ कार त ब्रह्माण्डको ध्वनि हो, सम्पूर्ण प्राणीहरूका हृदयको धडकन हो ।

        

आध्यात्मिक/मनोवैज्ञानिक व्याख्या

 

ॐ कार त्रिशक्ति को सङ्गम हो । ॐकार भित्र अ, , , यी तीनवटा ध्वनि वा भनौँ अणुशक्ति रहेका हुन्छन् । कारले ब्रह्माको प्रतिनिधित्व गरेको छ भने कारले विष्णुको र कारले महेशको प्रतिनिधित्व गरेको छ । वास्तवमा यी तीनवटा ध्वनिहरू यतिमा मात्र सीमित छैनन् । यी ध्वनिहरूमा त महासरस्वती, महालक्ष्मी र महाकालीरूपि त्रिशक्ति, सत्व, रज, तमरूपि त्रिगुण, शरीरको शीर्षभाग, मध्यभाग र अधोभाग, प्रातः, दिवा र रात्रि अथवा वर्तमान, भविष्य र भूत गरी त्रिकाल, ऋक्, यजुः र साम गरी त्रिवेद, आदि इत्यादि जेजति पनि यो ब्रह्माण्डमा अटेको छ, त्यो सबै ॐ कार भित्रै अटेको छ । अर्को शब्दमा भन्दा यो चराचर जगतमा स्थूल वा सूक्ष्मरूपमा जेजति पनि विस्तार देखिन्छ, त्यो सबै ॐ कारको विराटरूप हो ।   

समयअनुसार भाषा पनि परिवर्तन हुँदै जान्छ, शब्दको अर्थ पनि बदलिँदै जान्छ । प्राचीन कालमा जुन शक्तिलाई ब्रह्मा, विष्णु, महेश अथवा महासरस्वती, महालक्ष्मी र महाकाली भनियो त्यसै अणुशक्तिलाई आधुनिक विज्ञानको भाषामा इलेक्ट्रोन, न्युट्रोन र प्रोटोन (Electron, Neutron, Proton) भनिन्छ । यहाँ नाम वा भाषा मात्र बदलिएको छ, काम त्यही छ सबैको । जस्तै भगवान् ब्रह्मालाई सृष्टिकर्ता, भगवान् विष्णुलाई पालन कर्ता र भगवान् शंकरलाई संहारक भनिन्छ र यदि गहिरिएर हेर्ने हो भने इलेक्ट्रोन, न्युट्रोन र प्रोटोनले पनि त्यही काम गर्दछन् । यसरी नै सरस्वतीलाई ज्ञानकी, विद्याकी वा सृजनाकी देवी मानिन्छ र उनको काम पनि सृष्टि, रचना वा सृजना गर्नु  नै हो । यस्तै महालक्ष्मीलाई धनकी देवी मानिन्छ र उनको काम पालन गर्नु हो भने महाकाली शक्तिकी देवी हुन् र उनको काम विनाश, विलय वा परिवर्तन गर्नु हो । यदि माथि भने झैं आफ्नै शरीरमा घटाएर हेर्ने हो भने पनि शीर्षभागको वा मस्तिष्कको काम सृष्टि वा सृजना गर्नु, मध्यभागको (मुटु, फोक्सो, पेट आदि) पालन गर्नु र अधोभागको काम संहार वा परिवर्तन गर्नु हो । यदि यस तत्त्वलाई चक्रका रूपमा व्याख्या गर्ने हो भने हामी अ’ मा सहस्रार चक्र (आज्ञा र विशुद्धि पनि)उ’ मा हृदय चक्र (मणिपुर पनि) र म’ मा मूलाधार चक्र (स्वाधिष्ठान पनि) लिन सक्छौँ । यही नियम सत्वगुण, रजोगुण र तमोगुण, प्रातः काल, दिवा काल, रात्रि काल आदि विषयहरूमा पनि लागू हुन्छ ।

ॐ कार सृष्टिको आधार हो किनकि सम्पूर्ण सृष्टि यिनै त्रिशक्तिमा अडेको छ । यसै त्रिशक्तिबाट सम्पूर्ण स्थावरजङ्गमादि जीव-जगतको सृष्टि भएको छ । श्रीमद्भगवद्गीतामा व्याख्या गरिएको भगवानको विराट रूप यसै ॐ कारको विस्तार हो । वास्तवमा ॐ कार सर्वत्र छ, अनि सर्पव्यापी छ किनकि ॐ कार नै परब्रह्म परमेश्वर हो । जसलाई हामी निराकार ब्रह्म भन्दछौँ, जो अनादि छ, अनन्त छ, अजन्मा छ, अविनाशी छ, सत्य छ, नित्य छ, अनि अदृश्य छ भन्दछौँ , त्यो निराकार ईश्वर नै ॐ कार हो । यसै परम सत्ताको व्याख्या वेद, उपनिषद्, पुराणादि सम्पूर्ण वैदिक ग्रन्थहरूमा गरिएको छ र अन्तमा सबैले “नेति नेति” अर्थात् यसको कुनै अन्त छैन, यसको वर्णन हजारौँ  जिब्रा भएको शेष नागले पनि वर्णन गर्न सक्दैन भन्दै असमर्थता जनाएका छन् । आधुनिक वैज्ञानिकहरू पनि “black hole” अर्थात् यसपछि सबै अन्धकार छ, तर अपार छ, अनन्त छ, अवर्णनीय छ भनेर चुप लागेका छन् ।

यही ॐ कार तत्त्व नै त हो जो सम्पूर्ण जीवभित्र (यहाँसम्म कि निर्जीव पदार्थमा पनि) चेतन तत्त्वको रूपमा रहेको छ, जो हृदयको ढुकढुकीसँगै चल्दछ अनि यो कहिले अनि कहाँबाट आयो र कता जान्छ कसैलाई पत्तो हुँदैन । यहाँसम्म कि विज्ञानका सूक्ष्मदर्शी यन्त्रहरू पनि त्यहाँ पुगेर भन्न सकेका छैनन् कि एकछिन् अघिसम्म ढुकढुक गर्ने मुटुभित्र के थियो र एकछिन पछि कता गयो ! यदि आँखा चिम्लिएर गहिरिने हो भने शरीरको कणकणमा एउटै मात्र ध्वनि गुन्जिइरहेको पाइन्छ- निरन्तर, अनवरत र अखण्ड रूपमा- मात्र ॐ कारको ध्वनि । अब त आधुनिक वैज्ञानिकहरू पनि सूर्यमा मात्र होइन, यस ब्रह्माण्डमा जति  पनि आकाशगङ्गाहरू छन्, ती सबैसबैमा यही ध्वनि गुन्जिन्छ भन्न थालेका छन् । हुन त यो कुरो हजारौं वर्ष अघि नै वैदिक ऋषिमुनि वा भनौँ प्राचीन वैज्ञानिकहरूले भनिसकेका भएता पनि हामी पर्यौं आधुनिक विज्ञ ! सितिमिति कहाँ मान्छौँ र हामी विज्ञानले प्रमाणित नगरेसम्म । हेरौँ कहाँसम्म पुग्दा रहेछन् हाम्रा वैज्ञानिकहरू त्यो विन्दुको खोजीमा जुन विन्दुको ध्यान योगीहरू नित्य गर्दछन् र अन्त्यमा त्यसैमा लीन हुन्छन् । खोज त्यस ॐकार तत्त्व को हो, त्यस बिन्दु को हो, त्यस परब्रह्म को हो- जसको ब्रह्मा, विष्णु र महेश पनि सदा ध्यान गर्दछन् र खोज्ने प्रयत्न गर्दछन् ! यद्यपि त्यस परम तत्त्वलाई खोज्ने र जान्ने अधिकार प्रत्येक मानवलाई छ, र यो उसको कर्तव्य पनि हो !

हरिः  ॐ तत्सत् ।

 

 

 

हिन्दी

 

ॐ कारका रहस्य

(ॐ कार का महत्व और वैज्ञानिकता) 

 

ॐकारं विन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यायन्ति योगिनः । कामदं मोक्षदं चैव ॐकाराय नमो नमः ।।

योगीजन हमेशा बिंदु से संयुक्त ओमकार का ध्यान करते हैं। मैं सभी भौतिक इच्छाओं की पूर्ति के साथ-साथ परमपद या मोक्ष भी प्रदान करने वाले उस ओंकार को प्रणाम करता हूं । 

परिचय / पौराणिक व्याख्या / कहानी 

वैदिक संस्कृति में ओंकार का बहुत महत्व है। प्रत्येक बीज मंत्र, वैदिक मंत्र या स्तोत्र/प्रार्थना ओमकार के उच्चारण से ही शुरू होते हैं । ओम् ध्वनि या शब्द तीन अक्षरों से बना है- अ, उ, म; जो ब्रह्मा, विष्णु और महेश का प्रतीक है । यह बात लगभग सभी वैदिक दर्शन या ऋषि परंपरा में उल्लेख किया गया है ।

सामाजिक / पारंपरिक व्याख्या

यद्यपि ओम्कार सभी मानव जाति की संपत्ति है, लेकिन हिंदू सम्प्रदाय में इसका व्यापक रूप से उपयोग एवं साधना किया जाता है। इसका मुख्य कारण यह है कि हिंदू सम्प्रदाय वैदिक संस्कृति का निकटतम अनुयायी है । आज भी कतिपय समाज या सम्प्रदाय के अनुयायी यह तो हिंदुओं का मंत्र है, या यह तो हिन्दूओं के भगवान् का नाम है, ऐसा कहते हुए इसका उच्चारण भी नहीं करना चाहते हैं । यह केवल एक प्रकार का भ्रम या अज्ञानता का प्रतीक है क्योंकि ओम् तो ब्रह्मांड की ध्वनि है, सभी के दिल की आवाज है ।  

आध्यात्मिक / मनोवैज्ञानिक व्याख्या

ओमकार त्रिशक्ति का संगम है। ओमकार के अंदर अ, उ, म, ये तीन ध्वनियां या कहें परमाणु ऊर्जा हैं। कार ब्रह्मा का प्रतिनिधित्व करता है, कार विष्णु का प्रतिनिधित्व करता है और कार महेश का प्रतिनिधित्व करता है। वास्तव में ये तीन ध्वनियाँ इतने में ही सीमित नहीं हैं वल्कि इन ध्वनियों में त्रिशक्ति के रूप में परिचित महासरस्वती, महालक्ष्मी और महाकाली, सत्त्व, रज और तम त्रिगुण, शरीर के ऊपरी भाग, मध्य भाग और निचला भाग, प्रात, दिवा और रात्रि अथवा वर्तमान, भविष्य और भूत काल भी इसी में समाहित हैं । इसी प्रकार ऋक्, यजु और साम वेद भी इसी में समा जाते हैं।  वास्तव में इस ब्रह्मांड में जो कुछ भी निहित है, वे सब इस ओमकार के भीतर समा जाते हैं । दूसरे शब्दों में, इस चराचर जगत् में जो कुछ भी विस्तार देखा जाता है, स्थूल या सूक्ष्म रूप में, वे सब ओमकार का विराट रूप है। 

समय के साथ भाषा भी बदलती है, शब्द का अर्थ भी बदलता है। वही ऊर्जा जिसे प्राचीन काल में ब्रह्मा, विष्णु, महेश या महासरस्वती, महालक्ष्मी और महाकाली कहा जाता था, उसे आधुनिक विज्ञान की भाषा  में इलेक्ट्रॉन, न्यूट्रॉन और प्रोटॉन (Electron, Neutron, Proton) कहा जाता है। यहां केवल नाम या भाषा बदल गई है, काम सभी का एक समान है। उदाहरण के लिए, भगवान् ब्रह्मा को सृष्टकर्ता कहा जाता है, भगवान विष्णु को पालनकर्ता कहा जाता है और भगवान शंकर को संहारक कहा जाता है, और यदि हम ध्यान पूर्वक देखें, तो इलेक्ट्रॉन, न्यूट्रॉन और प्रोटॉन भी वही काम करते हैं। उसी तरह सरस्वती को ज्ञान, विद्या या सृजनता की देवी माना जाता है और उनका काम भी सृष्टि करना, रचना या सृजना करना ही है। इसी तरह महालक्ष्मी को धन की देवी माना जाता है और उन का काम पालन करना है और महाकाली शक्ति की देवी हैं और उनका काम विनाश, विलय या परिवर्तन करना है। यदि हम इसे अपने शरीर में देखें, जैसा कि ऊपर उल्लेख किया गया है, तो भी हम वही पाते हैं । जैसा कि शरीर के उपरि भाग या मस्तिष्क का कार्य निर्माण या सृजना करना है, मध्य भाग (हृदय, फेफड़े, पेट, आदि) का कार्य पालन करना है और निचले भाग का काम विनाश या विलय करना है। यदि इसे हम चक्र के रूप में व्याख्या करें तो ‘अ’ में सहस्रार चक्र (आज्ञा और विशुद्धि), ‘उ’ में हृदय (और मणिपुर) एवं ‘म’ में मूलाधार (और स्वाधिष्ठान) चक्र ले सकते है । इसी प्रकार सत्त्वगुण, रजोगुण और तमोगुण, प्रातः काल, दिवा काल, या रात्रि काल आदि पर भी यही नियम लागू होता है।

ओंकार सृष्टि का आधार है क्योंकि संपूर्ण सृष्टि इन्हीं तीन शक्तियों पर आधारित है । इसी  त्रिशक्ति से सम्पूर्ण चलाचल जगत् का निर्माण हुआ है । श्रीमद्भगवद्गीता में वर्णित भगवान् का विराट् रूप इसी ओमकार का विस्तार है। वास्तव में ओंकार सर्वत्र है, सर्वव्यापी है क्योंकि ओंकार ही परब्रह्म परमेश्वर है । जिसे हम निराकार ब्रह्म कहते हैं, जो अनादि, अनन्त, अजन्मा, अविनाशी, सत्य, नित्य और अदृश्य है, वह निराकार ईश्वर ही ओंकार है। 

वेद, उपनिषद, पुराण  आदि सभी वैदिक शास्त्रों में इस सर्वोच्च शक्ति की व्याख्या की गई है और अंत में सभी ने “नेति नेति” अर्थात् जिसका कोई अंत नहीं है, इसका वर्णन तो हजारों जीभों वाला शेष नाग भी नहीं कर सकते हैं, कहते हुए इस परम तत्त्व का वर्णन करने में असमर्थता व्यक्त की है । आधुनिक वैज्ञानिक भी “ब्लैक होल/black hole” अर्थात् इसको बाद सब कुछ अंधेरा है, लेकिन यह अनंत है, अपार है, और अवर्णनीय है ऐसा कहते हुए चुप हो गये हैं ।  

यही ओंकार तत्व ही तो है जो सम्पूर्ण जीवों में (यहां तक कि निर्जीव पदार्थ में भी) एक चेतन तत्व के रूप में मौजूद है, जो दिल की धड़कन के साथ चलता है और कोई नहीं जानता कि यह कब आया और कहां जाएगा । यहां तक ​​कि विज्ञान के सूक्ष्मदर्शी उपकरण भी वहां तक नहीं पहुंच पाए हैं और बता नहीं पाए हैं कि एक पल पहले हृदय के धड़कन के साथ क्या धडक रहा था, और अब थोड़ी देर बाद वह कहां चला गया ! यदि आप अपनी आँखें बंद करते हैं और अपने अंदर गहराई से जाते हैं, तो आपको शरीर के प्रत्येक कणों में एक ही ध्वनि गूँजती हुई मिलेगी- लगातार, निरन्तर, अनवरत- मात्र ॐ की ध्वनि  । अब तो आधुनिक वैज्ञानिकों ने भी कहना शुरू कर दिया है कि वह एक ही ध्वनि है जो न केवल सूर्य में, बल्कि ब्रह्मांड के सभी आकाशगंगाओं में गूँजती है । हालांकि यही बात हजारों साल पहले वैदिक संतों या कहें प्राचीन वैज्ञानिकों के द्वारा कहा गया है, लेकिन हम तो ठहरे आधुनिक विज्ञ ! जब तक विज्ञान द्वारा सिद्ध नहीं हो जाता तब तक हम कहां इतनी सरलता से मानने के लिए तयार हो जाते हैं । आइए देखें कि हमारे वैज्ञानिक उस बिंदु की खोज में कितनी दूर तक जा सकते हैं जो योगीजन लगातार ध्यान करते हैं और अन्त में उसी में लीन हो जाते हैं । खोज उस ॐकार तत्त्व का है, उस बिंदु का है, उस परब्रह्म का है- जिसे ब्रह्मा, विष्णु और महेश भी सदा ध्यान करते हैं और खोजने का प्रयत्न करते हैं ! यद्यपि उस तत्त्व को खोजने का और जानने का अधिकार प्रत्येक मानव को है, और कर्तव्य भी ! 

हरि: ॐ तत्सत् ।

English

 

Secret of AUM (ॐ)

(Importance and Scientific Meaning of OUM)

 

Omkaram vindusanyuktam nityam dhyayanti yoginah.

Kamadam mokshadam chaiva omkaraya namo namah.

Yogis always meditate on the combined Omkar from the point. Along with the fulfillment of all material desires, I salute that Onkar who grants liberation or moksha.

Introduction/Mythological Interpretation/Story

AUM has great significance in Vedic culture. Each Beeja Mantra, Vedic Mantra and Prayer begins with the chanting of Omkara. The AUM sound or word is made up of three letters – A, U, M; which is the symbol of Brahma, Vishnu and Mahesh. This has been mentioned in almost all of the Vedic scriptures and has been practiced in sage tradition. 

Social/Traditional Interpretation

Although AUM is the property of all human beings, it has been most widely used in Hindu practices. The main reason for this is that Hinduism is the closest follower of Vedic culture. Even today, some followers of different sects or communities do not want to chant it, saying that AUM is the mantra of Hindus, or that it is the name of the Hindu Gods. In my perspective, this is incorrect because  OUM is the sound of the universe, the sound of the heart of all beings, which anyone can use. 

Spiritual/Psychological Interpretation

Omkar is the confluence of three energies (Trishakti). A, U, M are the three sounds or atomic energy inside Omkar. ‘A’ represents Brahma, ‘U’ represents Vishnu and ‘M’ represents Mahesh. In fact, these three sounds are not limited to this, but are known as Trishakti Mahasaraswati, Mahalakshmi and Mahakali, Sattva, Raja and Tama Triguna, upper part, middle part and lower part of the body, morning, day and night or present, future and past tense. Similarly, Rik, Yaju and Sama Vedas also merge into it. In fact, whatever is contained in this universe will all fit within this Omkar. In other words, whatever detail is seen in this gravitational world, in gross or subtle form, they are all great forms of Omkar.

As language changes over time, the meaning of words also changes. The same energy which in ancient times was called Brahma, Vishnu, Mahesh or Mahasaraswati, Mahalakshmi and Mahakali is now called electron, neutron and proton in the language of modern science. Here, only the name or language has changed, the work is the same. For example, Lord Brahma is called the creator, Lord Vishnu is called the protector and Lord Shankar is called the destroyer, and if we look carefully, the electrons, neutrons and protons also do the same thing. In the same way Saraswati is considered to be the goddess of knowledge, learning or creation, and her job is  to create, to build or to make. Similarly, Mahalakshmi is considered to be the goddess of wealth and her work is to  protect and Mahakali is the goddess of power and her work is to destroy, merge or transform. If we see it in the context of our body, as mentioned above, we still get the same. As the function of the upper body or brain is to create, the function of the middle part (heart, lungs, stomach, etc.) is to  protect and the work of the lower part is to destroy or merge. If we interpret it as a chakra, then in ‘A’, you can take Sahasrara Chakra (third eye and throat chakras), in ‘U’ the heart (and Manipur) and in ‘M’ we can take Muladhara (and Swadhisthana) chakra. The same rule applies to Sattvaguna, Rajoguna and Tamoguna, morning day and night time, etc.

Omkar is the basis of creation because the whole creation is based on these three powers. The entire materialistic world has been built with these three energies. The great form of God described in Srimad Bhagavadgita is an extension of this Omkar. In fact, Omkar is omnipresent because Omkar is the Supreme God. What we call the formless Brahma, which is eternal, immortal, unborn, imperishable, true, everlasting and invisible, is also the formless God Omkar. 

All of the Vedic scriptures such as Vedas, Upanishads, Puranas, etc. have explained this supreme power and, in the end, none of them cannot describe it, saying “neti neti” meaning that there is no beginning or end to this power. It has been said that the remaining serpent with thousands of tongues expressed an inability to describe this supreme element. Even modern scientists have been silent after saying they can not find anything beyond the “black hole”, meaning everything after it is dark, but it is infinite, inexhaustible, and indescribable.

This is the OUM element which is present in all living beings (even in inanimate matter) as a conscious element, which moves within the  heartbeat and no one knows when it came and where it would go. Even the microscopic instruments of science have not reached that point and have not been able to tell what was beating with the heartbeat a moment ago, and where it went after a while! If you close your eyes and go deep inside yourself, you will find the same sound echoing in every particle of the body – continuously, endlessly and forever- only the sound of OUM (ॐ). Now even modern scientists have started saying that it is the same sound that is not only in the sun, but also in all the galaxies of the universe. Although the same thing has been said thousands of years ago by Vedic saints or ancient scientists. But we are modern people! In modern society, we are not ready to believe everything so easily until it is proved by modern science! Let us see how far our scientists can go in search of the point at which yogis meditated years ago continuously and finally get absorbed in it. The discovery is of that element, of that point, of that Brahman – whom Brahma, Vishnu and Mahesh also always meditate on and try to find! Not only does every human have the right to discover that element, it is also our duty! 

Hari om tatsat.