नीति श्लोक (Neeti Shloka)

विविधानि सुभाषितानि

रे रे चातक ! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयतां, अम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि नैकादृशाः ।

केचित् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति धरणीं गर्जन्ति केचिद्वृथा  यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥

संस्कृतम्

हे चातक ! सावधानतया क्षणमेकम् अत्र श्रृणु । तत्र गगने बहवः मेघाः सन्ति परन्तु सर्वे समानाः न सन्ति । तेषु कतिपयाः मेघाः वृष्ट्या धरणीम् आर्द्रयन्ति सिञ्चन्ति वा परं कतिपयाः गर्जनमेव कुर्वन्ति । अतः हे मित्र ! त्वं यं यं पश्यसि तं तं पुरतः गत्वा दीनतया मा याचतु ।

नेपाली

हे काकाकुल ! एक पटक सावधान भएर सुन । आकाशमा धेरै बादल हुन्छन् तर ती सबै एक समान हुँदैनन् किनकि केही पानी दिएर धर्तीलाई सिञ्चित गर्दछन् तर केही गर्जन्छन् मात्र । त्यसैले हे मित्र, तिमी जसजसलाई देख्छौ त्यसत्यसको अगाडि गएर दीनतापूर्वक भीख नमाग ।

हिन्दी

हे चातक ! एक क्षण के लिए सचेत मन से सुनो । आकाश में अनेक बादल हैं लेकिन वे सभी एक जैसे नहीं होते । कुछ अपने बारिश के द्वारा धरती को सिंचित करते हैं, जबकि कुछ सिर्फ  गरजते हैं । इसलिए हे मेरे मित्र ! सबके सामने दयनीयता से भीख मत मांगो !

English

O Chatak, listen for a moment with an alert mind. There are many clouds in the sky but not all of them are alike. Some wet the earth by their showers, whereas some just roar. So, my friend, don’t beg pitifully in front of each and every one you come across.

अश्वं नैव गजं नैव व्याघ्रं नैव च नैव च । अजापुत्रं बलिं दद्यात् देवो दुर्बलघातकः ॥

संस्कृतम्

बलिमपि दुर्बलस्य अजस्य दीयते न तु अश्वस्य, गजस्य, वा व्याघ्रस्य यतः देवः अपि दुर्बलं न सहायति ।

(अस्य श्लोकस्य तात्पर्यमस्ति यत् यदि जनः शारीरिकरूपेण मानसिकरूपेण वा दुर्बलः अस्ति चेत् तं जनं सर्वे जनाः तिरस्कुर्वन्ति अपहेलनं वा कुर्वन्ति । अतः सर्वेऽपि जनाः शरीरिकरूपेण मानसिकरूपेण वा सबलं भवितुं प्रयत्नं कर्तव्यम् ।

नेपाली

बलि पनि घोडाको, हात्तीको वा बाघको होइन, एउटा निर्बल बाख्राको बच्चाको दिइन्छ किनकि कमजोरहरूलाई दैवले वा भगवानले पनि साथ दिँदैन !

(यस श्लोकको तात्पर्य यो हो कि यदि व्यक्ति शारीरिक वा मानसिक रूपले दुर्बल छ भने त्यसलाई सबैले हेप्दछन् । त्यसैले व्यक्ति शारीरिक रूपले र मानसिक रूपले पनि बलियो बन्ने प्रयत्न गर्नुपर्दछ ।)

हिन्दी

बलि घोड़े, हाथी या बाघ की नहीं, बल्कि कमजोर बकरी की होती है क्योंकि कमजोरों को भगवान का भी साथ नहीं मिलता !

(इस श्लोक का अर्थ यह है कि यदि कोई व्यक्ति शारीरिक या मानसिक रूप से कमजोर है तो हर कोई उसका तिरस्कार वा अपमान करता है। इसलिए व्यक्ति को शारीरिक और मानसिक रूप से मजबूत बनने का प्रयास करना चाहिए।)

English

The sacrifice is not of a horse, an elephant or a tiger, but of a weak goat because the weak are not supported either by God!

(The meaning of this verse is that if a person is physically or mentally weak, then everyone despises him. Therefore, one should try to become physically and mentally strong.)

चिन्तनीया हि विपदां अदावेव प्रतिक्रिया । न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ॥

संस्कृतम्

विपत्तीनां परिणामेषु पूर्वमेव चिन्तनीयम् । यतः बह्निना गृहे प्रदिप्ते सति कूपखननं न अर्थकरम् । 

नेपाली

आपत्-विपदबाट हुनसक्ने हानी-नोक्सानीको विषयमा पहिले नै विचार गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ । किनकि घरमा आगो लागिसकेपछि इनार खन्न सुरु गर्नुको कुनै अर्थ हुँदैन ।

हिन्दी

आपदा के परिणामों का पहले ही अनुमान लगाना बुद्धिमानी है। क्योंकि घर में आग लगने के बाद कुआं खोदना शुरू करने का कोई मतलब नहीं है।

English

It is wise to consider the damage caused by a disaster in advance. Because it doesn’t make sense to start digging a well after a fire breaks out in the house.

आयुषः क्षण एकोऽपि न लभ्यः स्वर्णकोटिभिः । स चेन्निरर्थकं नीतः का नु हानिस्ततोऽधिका ॥

संस्कृतम्

अस्माकं जीवनस्य एकं क्षणमपि कोटिभिः स्वर्णै वा बहुमूल्यैः रत्नैः अपि न लभ्यते । अतः कमपि उद्देश्यं विना यदि इदं जीवनं व्यतितं भवति चेत् ततोऽधिका अन्या कामपि हानिः नास्ति ।

नेपाली

हाम्रो जीवनको एक क्षण पनि अरबौं स्वर्णमुद्रा वा कुनै पनि बहुमूल्य रत्नहरू खर्च गरेर पनि प्राप्त गर्न सकिँदैन। त्यसकारण यदि कुनै उद्देश्य विना नै यो जीवन बिताउनुभन्दा ठूलो हानी अरु केही छैन ।

हिन्दी

हमारे जीवन का एक क्षण अर्बौं स्वर्णमुद्रा से भी या किसी भी प्रकार के कीमती रत्नों को खर्च करने पर भी प्राप्त नहीं किया जा सकता है । इसलिए इस जीवन को विना उद्देश्य के व्यतीत करना, इससे बड़ा नुकसान और कुछ नहीं है।

English

Not even a single second of our life can be obtained by spending any kind of precious gems. Therefore, there is no greater loss than to spend this life without any purpose.

मर्कटस्य सुरापानं ततो वृश्चिकदंशनम् । तन्मध्ये भूतसंचारो यद्वा तद्वा भविष्यति ।।

संस्कृतम्

सुरां पितवन्तं मर्कटं यदि वृश्चिकः दंशेत् तदनन्तरं तस्य मर्कटस्योपरि भूतस्य संचारमपि भवेत । तदनन्तरं तु तस्य मर्कटस्य जीवने यत्किमपि भवितुमर्हति तद् भविष्यत्येव सः वानरोपि तत्करोति यत् कर्तुमर्हति !

नेपाली

बाँदरले मदिरापान गरेको होस् अनि त्यसमाथि उसलाई बिच्छीले पनि चिलिदेओस् । त्यसका साथै यदि त्यसमाथि भूत पनि चढ्यो भने चाहिँ त्यो बाँदरलाई जे हुनु छ त्यो भएरै छाड्छ र त्यस बाँदरले पनि जे गर्नु छ त्यो पनि गरेरै छाड्छ !

हिन्दी

बंदर ने मदिरा पीया हुआ हो, और उसे बिच्छू ने काटा भी हो ।  इसी के साथ अगर उस पर भूत भी सवार हुआ हो तो वह बंदर को वही होगा जो होना है, और वह बंदर भी वही करेगा जो उसको करना है !

English

The monkey may have been drinking, and the scorpion may have bitten him. At the same time, if a ghost is riding on it, then that monkey will have what it has to be, and that monkey will also do what it has to do!

भेको धावति तं च धावति फणी सर्पं शिखी धावति, व्याघ्रो धावति केकिनं विधिवशाद् व्याधोऽपि तं धावति ।

स्वस्वाहार-विहारसाधनविधौ सर्वे जना व्याकुला:, कालस्तिष्ठति पृष्ठत: कचधर: केनापि नो दृश्यते ।।

संस्कृतम्

एकः भेकः कीटं पतङ्गं वा भक्षयितुं धावति, तं भेकं खातिदुं सर्पः अनुसरति । एवमेव सर्पं भोक्तुं मयूरम् अनुधावति चेत् व्यघ्रः तं शिखिं खादितुं धावति । न तु इदमेव, अपितु तं व्याघ्रं हन्तुं व्याधः अपि तमनुसरति । परन्तु सर्वेऽपि एते प्राणिनः कचधरः कालः सदैव मामनुरतीति कदापि न चिन्तयन्ति ।

पशु-पक्षिणः तु स्वभोजनान्वेषणाय धावन्ति परन्तु मानवाः न केवलं भोजनाय, अपितु जन्मतः एव सांसारिकानि वस्तूनि सङ्कलनाय एव धावन्ति । महान्धता !

नेपाली

भ्यागुतो कीरा-फट्यांग्रा खान दौडिरहेको हुन्छ र त्यस भ्यागुत्तालाई खान सर्प त्यसको पछि दौडिरहेको हुन्छ ।  यसरी नै सापलाई खान मयूर त्यसको पछि दौडिरहेको हुन्छ भने सिंह मयूरलाई मार्न पछिपछि दौडिइरहेको हुन्छ । यति मात्र कहाँ हो र ? शिकारी पनि सिंहलाई मार्न भनेर त्यसको पछि दौडिरहेको हुन्छ ।  तर यी सबै प्राणीहरूलाई मेरो चुल्ठो समात्न तयार भएर काल मेरो पछिपछि दौडिइरहेको छ भन्ने अलिकति पनि ख्याल हुँदैन !

पशुपक्षीहरू त यसरी आआफ्ना आहार खोज्न मात्र प्रयास गरिरहेका हुन्छन् तर मानिस भने त्यतिले मात्र नभएर जन्मिएदेखि संसारी वस्तुहरू संकलन गर्न दौडिइरहेको हुन्छ । कस्तो अज्ञानता !

हिन्दी

मेंढक कीट-पतंग को खाने के लिए दौड़ता है और सांप उसे खाने के लिए मेंढक के पीछे भागता है। उसी तरह मोर सांप को खाने के लिए उसके पीछे दौड़ता है, और शेर मोर को मारने के लिए उसके पीछे दौड़ता है। इतना ही कहाँ ? शेर को मारने के लिए शिकारी भी उसके पीछे दौड़ता है। लेकिन इन सभी प्राणीयों को काल मेरी चोंटी पकड़ने के लिए तैयार होकर पिछे पिछे दौड रहा है, इसका जरा सा भी भान नहीं होता है !

पशुपक्षी तो केवल अपना भोजन खोजने की कोशिश करते हैं, लेकिन मनुष्य जन्म से ही सांसारिक वस्तुओं को इकट्ठा करने में ही लगा हुआ होता है । कैसी अज्ञानता !

English

The frog runs to eat the insect and the snake runs after the frog to eat it. Similarly, the peacock runs after the snake to eat it, and the lion runs after it to kill the peacock. That’s where the hunter also runs after him to kill the lion. But all these beings have no idea that Kaal (time) is ready to catch my bosom and is running backwards.

Animal and birds only try to find their food, but man is engaged in collecting worldly things from birth. What ignorance!

दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालङ्कृतोपि सन् ।

मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयङ्करः ?

संस्कृतम्

विद्यया अलङ्कृतः अपि सन् दुर्जनः परिहर्तव्यः यतः मणिना भूषितः अपि सर्पः किम् असौ भयङ्करः न भवति ? भवत्येव !

नेपाली

पढे-लेखेको भए तापनि दुर्जनलाई त्याग्नु पर्दछ (त्यससँग कहिल्यै पनि मित्रता वा सङ्गत गर्नुहुँदैन), किनकि मणिले विभूषित भएको भएता पनि के सर्प डरलाग्लादो हुँदैन र ? अवश्य हुन्छ !

हिन्दी

पढा-लिखा हो तो भी दुर्नज को छोड़ देना चाहिए (उसके साथ कभी भी संगत वा दोस्ती नहीं करनी चाहिए), क्योंकि मणि से सुशोभित होने पर भी क्या सांप डरावना नहीं होता है? बिलकुल यह डरवाना होता है !

English

Even if a bad person is educated should leave (never be in company or befriend with him/her), because is a snake not scary even if it is adorned with a gem? It’s absolutely scary !