Coming soon ….

विविधानि सुभाषितानि

रे रे चातक ! सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयतां, अम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि नैकादृशाः ।

केचित् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति धरणीं गर्जन्ति केचिद्वृथा  यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ॥

संस्कृतम्

हे चातक ! सावधानतया क्षणमेकम् अत्र श्रृणु । तत्र गगने बहवः मेघाः सन्ति परन्तु सर्वे समानाः न सन्ति । तेषु कतिपयाः मेघाः वृष्ट्या धरणीम् आर्द्रयन्ति सिञ्चन्ति वा परं कतिपयाः गर्जनमेव कुर्वन्ति । अतः हे मित्र ! त्वं यं यं पश्यसि तं तं पुरतः गत्वा दीनतया मा याचतु ।

नेपाली

हे काकाकुल ! एक पटक सावधान भएर सुन । आकाशमा धेरै बादल हुन्छन् तर ती सबै एक समान हुँदैनन् किनकि केही पानी दिएर धर्तीलाई सिञ्चित गर्दछन् तर केही गर्जन्छन् मात्र । त्यसैले हे मित्र, तिमी जसजसलाई देख्छौ त्यसत्यसको अगाडि गएर दीनतापूर्वक भीख नमाग ।

हिन्दी

हे चातक ! एक क्षण के लिए सचेत मन से सुनो । आकाश में अनेक बादल हैं लेकिन वे सभी एक जैसे नहीं होते । कुछ अपने बारिश के द्वारा धरती को सिंचित करते हैं, जबकि कुछ सिर्फ  गरजते हैं । इसलिए हे मेरे मित्र ! सबके सामने दयनीयता से भीख मत मांगो !

English

O Chatak, listen for a moment with an alert mind. There are many clouds in the sky but not all of them are alike. Some wet the earth by their showers, whereas some just roar. So, my friend, don’t beg pitifully in front of each and every one you come across.

अश्वं नैव गजं नैव व्याघ्रं नैव च नैव च । अजापुत्रं बलिं दद्यात् देवो दुर्बलघातकः ॥

संस्कृतम्

बलिमपि दुर्बलस्य अजस्य दीयते न तु अश्वस्य, गजस्य, वा व्याघ्रस्य यतः देवः अपि दुर्बलं न सहायति ।

(अस्य श्लोकस्य तात्पर्यमस्ति यत् यदि जनः शारीरिकरूपेण मानसिकरूपेण वा दुर्बलः अस्ति चेत् तं जनं सर्वे जनाः तिरस्कुर्वन्ति अपहेलनं वा कुर्वन्ति । अतः सर्वेऽपि जनाः शरीरिकरूपेण मानसिकरूपेण वा सबलं भवितुं प्रयत्नं कर्तव्यम् ।

नेपाली

बलि पनि घोडाको, हात्तीको वा बाघको होइन, एउटा निर्बल बाख्राको बच्चाको दिइन्छ किनकि कमजोरहरूलाई दैवले वा भगवानले पनि साथ दिँदैन !

(यस श्लोकको तात्पर्य यो हो कि यदि व्यक्ति शारीरिक वा मानसिक रूपले दुर्बल छ भने त्यसलाई सबैले हेप्दछन् । त्यसैले व्यक्ति शारीरिक रूपले र मानसिक रूपले पनि बलियो बन्ने प्रयत्न गर्नुपर्दछ ।)

हिन्दी

बलि घोड़े, हाथी या बाघ की नहीं, बल्कि कमजोर बकरी की होती है क्योंकि कमजोरों को भगवान का भी साथ नहीं मिलता !

(इस श्लोक का अर्थ यह है कि यदि कोई व्यक्ति शारीरिक या मानसिक रूप से कमजोर है तो हर कोई उसका तिरस्कार वा अपमान करता है। इसलिए व्यक्ति को शारीरिक और मानसिक रूप से मजबूत बनने का प्रयास करना चाहिए।)

English

The sacrifice is not of a horse, an elephant or a tiger, but of a weak goat because the weak are not supported either by God!

(The meaning of this verse is that if a person is physically or mentally weak, then everyone despises him. Therefore, one should try to become physically and mentally strong.)

चिन्तनीया हि विपदां अदावेव प्रतिक्रिया । न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ॥

संस्कृतम्

विपत्तीनां परिणामेषु पूर्वमेव चिन्तनीयम् । यतः बह्निना गृहे प्रदिप्ते सति कूपखननं न अर्थकरम् । 

नेपाली

आपत्-विपदबाट हुनसक्ने हानी-नोक्सानीको विषयमा पहिले नै विचार गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ । किनकि घरमा आगो लागिसकेपछि इनार खन्न सुरु गर्नुको कुनै अर्थ हुँदैन ।

हिन्दी

आपदा के परिणामों का पहले ही अनुमान लगाना बुद्धिमानी है। क्योंकि घर में आग लगने के बाद कुआं खोदना शुरू करने का कोई मतलब नहीं है।

English

It is wise to consider the damage caused by a disaster in advance. Because it doesn’t make sense to start digging a well after a fire breaks out in the house.

आयुषः क्षण एकोऽपि न लभ्यः स्वर्णकोटिभिः । स चेन्निरर्थकं नीतः का नु हानिस्ततोऽधिका ॥

संस्कृतम्

अस्माकं जीवनस्य एकं क्षणमपि कोटिभिः स्वर्णै वा बहुमूल्यैः रत्नैः अपि न लभ्यते । अतः कमपि उद्देश्यं विना यदि इदं जीवनं व्यतितं भवति चेत् ततोऽधिका अन्या कामपि हानिः नास्ति ।

नेपाली

हाम्रो जीवनको एक क्षण पनि अरबौं स्वर्णमुद्रा वा कुनै पनि बहुमूल्य रत्नहरू खर्च गरेर पनि प्राप्त गर्न सकिँदैन। त्यसकारण यदि कुनै उद्देश्य विना नै यो जीवन बिताउनुभन्दा ठूलो हानी अरु केही छैन ।

हिन्दी

हमारे जीवन का एक क्षण अर्बौं स्वर्णमुद्रा से भी या किसी भी प्रकार के कीमती रत्नों को खर्च करने पर भी प्राप्त नहीं किया जा सकता है । इसलिए इस जीवन को विना उद्देश्य के व्यतीत करना, इससे बड़ा नुकसान और कुछ नहीं है।

English

Not even a single second of our life can be obtained by spending any kind of precious gems. Therefore, there is no greater loss than to spend this life without any purpose.

मर्कटस्य सुरापानं ततो वृश्चिकदंशनम् । तन्मध्ये भूतसंचारो यद्वा तद्वा भविष्यति ।।

संस्कृतम्

सुरां पितवन्तं मर्कटं यदि वृश्चिकः दंशेत् तदनन्तरं तस्य मर्कटस्योपरि भूतस्य संचारमपि भवेत । तदनन्तरं तु तस्य मर्कटस्य जीवने यत्किमपि भवितुमर्हति तद् भविष्यत्येव सः वानरोपि तत्करोति यत् कर्तुमर्हति !

नेपाली

बाँदरले मदिरापान गरेको होस् अनि त्यसमाथि उसलाई बिच्छीले पनि चिलिदेओस् । त्यसका साथै यदि त्यसमाथि भूत पनि चढ्यो भने चाहिँ त्यो बाँदरलाई जे हुनु छ त्यो भएरै छाड्छ र त्यस बाँदरले पनि जे गर्नु छ त्यो पनि गरेरै छाड्छ !

हिन्दी

बंदर ने मदिरा पीया हुआ हो, और उसे बिच्छू ने काटा भी हो ।  इसी के साथ अगर उस पर भूत भी सवार हुआ हो तो वह बंदर को वही होगा जो होना है, और वह बंदर भी वही करेगा जो उसको करना है !

English

The monkey may have been drinking, and the scorpion may have bitten him. At the same time, if a ghost is riding on it, then that monkey will have what it has to be, and that monkey will also do what it has to do!

भेको धावति तं च धावति फणी सर्पं शिखी धावति, व्याघ्रो धावति केकिनं विधिवशाद् व्याधोऽपि तं धावति ।

स्वस्वाहार-विहारसाधनविधौ सर्वे जना व्याकुला:, कालस्तिष्ठति पृष्ठत: कचधर: केनापि नो दृश्यते ।।

संस्कृतम्

एकः भेकः कीटं पतङ्गं वा भक्षयितुं धावति, तं भेकं खातिदुं सर्पः अनुसरति । एवमेव सर्पं भोक्तुं मयूरम् अनुधावति चेत् व्यघ्रः तं शिखिं खादितुं धावति । न तु इदमेव, अपितु तं व्याघ्रं हन्तुं व्याधः अपि तमनुसरति । परन्तु सर्वेऽपि एते प्राणिनः कचधरः कालः सदैव मामनुरतीति कदापि न चिन्तयन्ति ।

पशु-पक्षिणः तु स्वभोजनान्वेषणाय धावन्ति परन्तु मानवाः न केवलं भोजनाय, अपितु जन्मतः एव सांसारिकानि वस्तूनि सङ्कलनाय एव धावन्ति । महान्धता !

नेपाली

भ्यागुतो कीरा-फट्यांग्रा खान दौडिरहेको हुन्छ र त्यस भ्यागुत्तालाई खान सर्प त्यसको पछि दौडिरहेको हुन्छ ।  यसरी नै सापलाई खान मयूर त्यसको पछि दौडिरहेको हुन्छ भने सिंह मयूरलाई मार्न पछिपछि दौडिइरहेको हुन्छ । यति मात्र कहाँ हो र ? शिकारी पनि सिंहलाई मार्न भनेर त्यसको पछि दौडिरहेको हुन्छ ।  तर यी सबै प्राणीहरूलाई मेरो चुल्ठो समात्न तयार भएर काल मेरो पछिपछि दौडिइरहेको छ भन्ने अलिकति पनि ख्याल हुँदैन !

पशुपक्षीहरू त यसरी आआफ्ना आहार खोज्न मात्र प्रयास गरिरहेका हुन्छन् तर मानिस भने त्यतिले मात्र नभएर जन्मिएदेखि संसारी वस्तुहरू संकलन गर्न दौडिइरहेको हुन्छ । कस्तो अज्ञानता !

हिन्दी

मेंढक कीट-पतंग को खाने के लिए दौड़ता है और सांप उसे खाने के लिए मेंढक के पीछे भागता है। उसी तरह मोर सांप को खाने के लिए उसके पीछे दौड़ता है, और शेर मोर को मारने के लिए उसके पीछे दौड़ता है। इतना ही कहाँ ? शेर को मारने के लिए शिकारी भी उसके पीछे दौड़ता है। लेकिन इन सभी प्राणीयों को काल मेरी चोंटी पकड़ने के लिए तैयार होकर पिछे पिछे दौड रहा है, इसका जरा सा भी भान नहीं होता है !

पशुपक्षी तो केवल अपना भोजन खोजने की कोशिश करते हैं, लेकिन मनुष्य जन्म से ही सांसारिक वस्तुओं को इकट्ठा करने में ही लगा हुआ होता है । कैसी अज्ञानता !

English

The frog runs to eat the insect and the snake runs after the frog to eat it. Similarly, the peacock runs after the snake to eat it, and the lion runs after it to kill the peacock. That’s where the hunter also runs after him to kill the lion. But all these beings have no idea that Kaal (time) is ready to catch my bosom and is running backwards.

Animal and birds only try to find their food, but man is engaged in collecting worldly things from birth. What ignorance!

दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालङ्कृतोऽपि सन् ।

मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयङ्करः ?

संस्कृतम्

विद्यया अलङ्कृतः अपि सन् दुर्जनः परिहर्तव्यः यतः मणिना भूषितः अपि सर्पः किम् असौ भयङ्करः न भवति ? भवत्येव !

नेपाली

पढे-लेखेको भए तापनि दुर्जनलाई त्याग्नु पर्दछ (त्यससँग कहिल्यै पनि मित्रता वा सङ्गत गर्नुहुँदैन), किनकि मणिले विभूषित भएको भएता पनि के सर्प डरलाग्लादो हुँदैन र ? अवश्य हुन्छ !

हिन्दी

पढा-लिखा हो तो भी दुर्नज को छोड़ देना चाहिए (उसके साथ कभी भी संगत वा दोस्ती नहीं करनी चाहिए), क्योंकि मणि से सुशोभित होने पर भी क्या सांप डरावना नहीं होता है? बिलकुल यह डरवाना होता है !

English

Even if a bad person is educated should leave (never be in company or befriend with him/her), because is a snake not scary even if it is adorned with a gem? It’s absolutely scary !

ॐ श्री  परमात्मने नमः

श्रीमद्भगवद्गीता

अथ प्रथमोऽध्यायः

 

 

 

धृतराष्ट्र उवाच

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।

मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ।।१।।

 

सञ्जय उवाच

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।

आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् ।। २।।

 

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् ।

व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ।।३।।

 

अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।

युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ।।४।।

 

धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् ।

पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुंगवः ।।५।।

 

युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।

सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ।।६।।

 

अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।

नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ।।७।।

 

भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः ।

अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ।।८।।

 

अन्ये च बहवः शूराः मदर्थे त्यक्तजीविताः ।

नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ।।९।।

 

अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।

पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ।।१०।।

 

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः ।

भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ।।११।।

 

तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।

सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ।।१२।।

 

ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।

सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ।।१३।।

 

ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।

माधवः पाण्डवाश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ।।१४।।

 

पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।

पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ।।१५।।

 

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।

नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ।।१६।।

 

काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ।

धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ।।१७।।

 

द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।

सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक् पृथक् ।।१८।।

 

स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।

नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ।।१९।।

 

अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः ।

प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ।।२०।।

 

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।

अर्जुन उवाच

सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ।।२१।।

 

यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।

कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्रणसमुद्यमे ।।२२।।

 

योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः ।

धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ।।२३।।

 

सञ्जय उवाच

एवमुक्तो हृषीकेषो गुडाकेशेन भारत ।

सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ।।२४।।

 

भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् ।

उवाच पार्थ पश्यैतान् समवेतान्कुरूनिति ।।२५।।

 

तत्रापश्यत्स्थितान् पार्थः पितृृनथ पितामहान् ।

आचार्यान्मातुलान्भ्रातृन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ।।२६।।

 

श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।

तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ।।२७।।

 

कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ।

अर्जुन उवाच

दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ।।२८।।

 

सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ।

वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ।।२९।।

 

गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते ।

न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ।३०।।

 

निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ।

न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ।।३१।।

 

न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ।

किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ।।३२।।

 

येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ।

त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ।।३३।।

 

आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।

मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ।।३४।।

 

एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ।

अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ।।३५।।

 

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।

पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ।।३६।।

 

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान् स्वबान्धवान् ।

स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ।।३७।।

 

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।

कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ।।३८।।

 

कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।

कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ।।३९।।

 

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।

धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ।।४०।।

 

अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुश्यन्ति कुलस्त्रियः ।

स्त्रीषु दुष्टासु वाष्र्णेय जायते वर्णसङ्करः ।।४१।।

 

सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।

पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ।।४२।।

 

दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः ।

उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ।।४३।।

 

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।

नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ।।४४।।

 

अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् ।

यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ।।४५।।

 

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।

धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ।।४६।।

 

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।

विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ।।४७।।

 

 

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनित्सु बह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादेऽर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ।।१।।

श्रीमद्भगवद्गीता

अथ प्रथमोऽध्यायः

 

 

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान् स्वबान्धवान् ।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ।।३७।।

शब्दार्थ—  तस्मात् – यसकारण, न – छैनौँ, अर्हाः – योग्य, वयम् – हामीहरू, हन्तुम् – मार्नका लागि, धार्तराष्ट्रान् – कौरवहरूलाई, स्वबान्धवान् – आफ्नै दाजुभाइलाई, स्वजनम् – आफ्ना बन्धुबान्धवलाई, हि – नै, कथम् – कसरी, हत्वा – मारेर, सुखिनः – सुखी, स्याम – हुनसक्छौँ,  माधव – हे माधव ।

 

अन्वय—  हे माधव ! तस्मात् स्वबान्धवान् धार्ताराष्ट्रान् हन्तुं वयं नः अर्हाः, हि स्वजनं हत्वा कथं सुखिनः स्याम ?

 

भावार्थ—  हे माधव, त्यस कारण हामीले आफ्नै बान्धव यी कौरवहरूलाई मार्नु उचित हुँदैन, किनकि आफ्नै बन्धुबान्धवहरूलाई मारेर हामी कसरी सुखी हुन सक्छौँ र ?

 

 

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ।।३८।।

शब्दार्थ—  यद्यपि – यद्यपि, एते – यी, न पश्यन्ति – देख्दैनन्, लोभोपहतचेतसः – लोभको कारणले बुद्धि भ्रष्ट भएका, कुलक्षयकृतम् – कुलको नाश हुनाले हुने, दोषम् – हानी, मित्रद्रोहे – मित्रसँग द्वेष गर्दा हुने, च – र, पातकम् – पाप ।

 

अन्वय—  यद्यपि लोभोपहतचेतसः एते कुलक्षयकृतम् दोषम् मित्रद्रोहे पातकम् च न पश्यन्ति ।

 

भावार्थ—  यद्यपि लोभको कारणले बुद्धि भ्रष्ट भएका यी कौरवहरू कुलको नाश हुँदा हुने दोष र मित्रसँग द्रोह गर्दा हुने पापलाई देखिरहेका छैनन् ।

 

 

कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ।।३९।।

शब्दार्थ—  कथम् – कसरी, न ज्ञेयम् – विचार नगर्ने, अस्माभिः – हामीहरूले, पापात् – पापबाट, अस्मान् – हामीहरूलाई, निवर्तितुम् – निवृत्त हुनका लागि, कुलक्षयकृतम् – कुलको नाश हुनाले हुने, दोषम् – दोष, प्रपश्यद्भिः – राम्रो ज्ञान भाएका, जनार्दन – हे जनार्दन ।

 

अन्वय—  हे जनार्दन ! कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिः अस्माभिः अस्मात् पापात् निवर्तितुं कथं न ज्ञेयम् ?

 

भावार्थ—  हे जनार्दन ! कुलको नाश हुँदा हुने पापको राम्रोसँग बोध भएका हामीहरूले यस पापबाट मुक्त हुने उपाय किन नगर्ने ?

 

 

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ।।४०।।

शब्दार्थ—  कुलक्षये – कुलको नाश हुँदा, प्रणश्यन्ति – नाश हुन्छन्, कुलधर्मा – कुलको धर्म,  सनातनाः – सनातन, धर्मे – धर्म, नष्टे – नष्ट हुँदा, कुलम् – कुल, कृत्स्नम् – सम्पूर्ण, अधर्मः – अधर्मी, अभिभवति – दबाइदिन्छ, उत – र ।

 

अन्वय—  कुलक्षये सनातनाः कुलधर्माः प्रणश्यन्ति, उत धर्मे नष्टे अधर्मः कृत्स्नं कुलम् अभिभवति ।

 

भावार्थ—  कुलको नाश भएपछि कुलको सनातन धर्म पनि नष्ट हुन्छन् र धर्मको नाश भएपछि सम्पूर्ण कुललाई पापले छोपिदिन्छ ।

 

 

अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुश्यन्ति कुलस्त्रियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वाष्र्णेय जायते वर्णसङ्करः ।।४१।।

शब्दार्थ—  अधर्माभिभवात् – अत्यधिक अधर्म बढेपछि, कृष्ण – हे कृष्ण, प्रदुश्यन्ति – दूषित हुन्छन्, कुलस्त्रियः – कुलस्त्रीहरू, स्त्रीषु – स्त्रीहरू, दुष्टाषु – दुष्ट भएमा, वार्ष्णेय – हे वार्ष्णेय, जायते – उत्पन्न हुन्छन्, वर्णसंकरः – वर्णसंकर ।

 

अन्वय—  हे कृष्ण ! अधर्माभिभवात् कुलस्त्रियः प्रदुश्यन्ति, हे वार्ष्णेय ! स्त्रीषु दुष्टाषु वर्णसंकरः जायते ।

 

भावार्थ—  हे कृष्ण ! यसरी पापले घेरिएपछि त्यसघरका स्त्रीहरू दुषित हुन्छन् । हे वार्ष्णेय ! यदि स्त्रीहरू दूषित भए भने त्यस कुलमा वर्णसंकर उत्पन्न हुन्छन् ।

 

 

सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ।।४२।।

शब्दार्थ—  सङ्करः – वर्णसंकर, नरकाय – नरकमा लाने, एव – नै, कुलघ्नानाम् – कुलघातिहरूको, कुलस्य – कुलको, च – र, पतन्ति – खस्छन्, पितरः – पितृहरू, हि – पनि, एषाम् – यिनीहरूको, लुप्तपिण्डोदकक्रिया – पिण्ड एवं तर्पण नमिल्नाले ।

 

अन्वय—  सङ्करः कुलघ्नानां कुलस्य च नरकाय एव (भवति), हि एषां पितरः लुप्तपिण्डोदकक्रियाः (सन्तः) पतन्ति ।

 

भावार्थ—  त्यस वर्णसंकरताको कारण ती कुलघाती र तिनको कुल पनि नरकका भागी हुन्छन् । यसरी नै तिनका पितृहरू पनि पिण्डोदक क्रियाको अभावले अधोगति प्राप्त गर्छन् ।

 

 

श्लोक ४३-४७ (यहाँ क्लिक गर्नुहोस्)

श्रीमद्भगवद्गीता

अथ प्रथमोऽध्यायः

 

दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः ।
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ।।४३।।

 

शब्दार्थ—  दोषैः – दोषहरूले, एतैः – यी, कुलघ्नानाम् – कुलघातीहरूको, वर्णसङ्करकारकैः – वर्णसंकर उत्पन्न गर्ने, उत्साद्यन्ते – नष्ट हुन्छन्, जातिधर्माः – जातिधर्म, कुलधर्माः – कुलधर्म, च – पनि, शास्वताः – सनातन ।

 

अन्वय—  कुलघ्नानां एतैः वर्णसङ्करकारकैः दोषैः शास्वताः कुलधर्माः जातिधर्माः च उत्साद्यन्ते ।

 

भावार्थ—  त्यस्ता कुलघातीहरूका यस्ता वर्णसंकर दोषहरूका कारण शास्वत कुलधर्म र जातिधर्म दुबै नष्ट हुन्छन् ।

 

 

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ।।४४।।

 

शब्दार्थ—  उत्सन्नकुलधर्माणाम् – आफ्नो कुलधर्म नष्ट भएका, मनुष्याणाम् – मनुष्यहरूको, जनार्दन – हे जनार्दन, नरके – नरकमा, अनियतम् – लामो समयसम्म, वासः – वास, भवति – हुन्छ, इति – यस्तो, अनुशुश्रुम – सुन्दै आएका छौँ ।

 

अन्वय—  हे जनार्दन ! उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां  नरके अनियतं वासः भवति इति अनुशुश्रुम ।

 

भावार्थ—  हे जनार्दन ! आफ्नो कुलधर्म नष्ट भएका मनुष्यहरूको लामो समयसम्म नरकमा वास हुन्छ भन्ने कुरो हामी सुन्दै आएका पनि छौँ ।

 

 

अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् ।
यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ।।४५।।

 

शब्दार्थ—  अहो – आश्चर्य, बत – दुःखको, महत्पापम् – ठूलो पाप, कर्तुम् – गर्न, व्यवसिताः – तत्पर, वयम् – हामी, यत् – जुन, राज्यसुखलोभेन – राज्य तथा सुखको लोभले, हन्तुम् – मार्न, स्वजनम् – आफ्नै बन्धुबान्धव, उद्यताः – तत्पर भएका छौँ ।

 

अन्वय—  अहो ! बत,  महत्पापं कर्तुं वयं व्यवसिताः यत् राज्यसुखलोभेन स्वजनं हन्तुम् उद्यताः (स्मः) ।

 

भावार्थ—  बडो दुःखको कुरो हो कि हामी राज्य तथा सुखको लोभको कारणले आफ्नै बन्धुबान्धवलाई मार्ने जस्तो ठूलो पाप गर्न तत्पर भइरहेका छौँ !

 

 

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ।।४६।।

 

शब्दार्थ—  यदि – यदि, माम् – मलाई, अप्रतीकारम् – प्रतिकार नगर्ने, अशस्त्रम् – शस्त्ररहित, शस्त्रपाणयः – शस्त्रअस्त्र धारण गरेका, धार्तराष्ट्राः – कौरवहरू र तिनका पक्षपाती, रणे – युद्धमा, हन्युः – मारे पनि, तत्– त्यो (मृत्यु) क्षेमतरम् – कल्याणकारी, भवेत् – हुनेछ ।

 

अन्वय—  यदि शस्त्रपाणयः धार्तराष्ट्राः अशस्त्रम् अप्रतीकारम् माम् रणे हन्युः तत् क्षेमतरम् भवेत् ।

भावार्थ—  यदि शस्त्रधारी कौरव तथा तिनका सहयोगीहरूले मलाई शस्त्रहीन तथा अप्रतिकारी देखेर मारिदिए भने पनि म त्यो मृत्युलाई यो आफन्तलाई मारेर पाएको विजयभन्दा कल्याणकारी मान्नेछु ।

 

 

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ।।४७।।

 

शब्दार्थ—  सञ्जयः – संजयले, उवाच – भने, एवम् – यस्तो, उक्त्वा – भनेर, अर्जुनः – अर्जुन, सङ्ख्ये – युद्धभूमिमा, रथोपस्थे – रथका बीचमा, उपाविशत् – बसे , विसृज्य – फ्याँकेर, सशरम् – बाँण सहित, चापम् – धनु, शोकसंविग्नमानसः – शोकले उद्विग्न मन भएका ।

 

अन्वय—  सञ्जयः उवाच—  एवम् उक्त्वा शोकसंविग्नमानसः अर्जुनः सशरं चापं  विसृज्य सङ्ख्ये रथोपस्थ  उपाविशत् ।

 

भावार्थ—  संजयले भने– यसो भने पछि शोकले विचलित मन भएका अर्जुन त्यस युद्धभूमिमा बाँण सहित अफ्नो धनु फ्याँकेर रथका बिचमा बसे ।

 

 

 

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनित्सु बह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादेऽर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ।।१।।