प्रथमः पाठः
वर्ण-परिचयः Sanskrit Alphabets
वर्णाः द्विविधाः भवन्ति । ते यथा –
१. स्वरवर्णाः २. व्यञ्जनवर्णाः च ।
१. स्वरवर्णाः यथा-
अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋृ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ ।
क) अ, इ, उ, ऋ, लृ – एते ह्रस्वस्वरवर्णाः सन्ति ।
ख) आ, ई, ऊ, ऋृ, ए, ऐ, ओ, औ – एते दीर्घस्वरवर्णाः सन्ति ।
ग) अ+इ = ए, अ+ए = ऐ, अ+उ = ओ, अ+ओ = औ – एते सन्धि-स्वरवर्णाः सन्ति ।
घ) अयोगवाहौ अं – अनुस्वारः ( ं), अः – विसर्गः (ः) च स्तः ।
२. व्यञ्जनवर्णाः यथा-
क्, ख्, ग्, घ्, ङ्, च्, छ्, ज्, झ्, ञ्, ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, त्, थ्, द्, ध्, न्, प्, फ्, ब्, भ्, म्, य्, र्, ल्, व्, श्, ष्, स्, ह् ।
प्रथवर्णः
क्
च्
ट्
त्
प्
य्
श्
क्ष्
द्वितीयवर्णः
ख्
छ्
ठ्
थ्
फ्
व्
ष्
त्र्
तृतीयवर्णः
ग्
ज्
ड्
द्
ब्
र्
स्
ज्ञ्
चतुर्थवर्णः
घ्
झ्
ढ्
ध्
भ्
ल्
ह्
पञ्चमवर्णः
ङ्
ञ्
ण्
न्
म्
(कवर्गः)
(चवर्गः)
(टवर्गः)
(तवर्गः)
(पवर्गः)
(अन्तस्थाः)
(ऊष्माणः)
(संयुक्तवर्णाः)
स्वरवर्णानाम् व्यञ्जनवर्णानाम् मेलनेन संयुक्तवर्णाः मिलितवर्णाः च भवन्ति । यथा –
संयुक्तवर्णाः
क्+ष्+अ = क्ष
श्+र्+अ = श्र
त्+र्+अ = त्र
क्+र्+अ = क्र
ज्+ञ्+अ = ज्ञ
द्+व्+अ = द्व
द्+य्+अ = द्य
प्+र्+अ = प्र
ह्+म्+अ = ह्म
द्+म्+अ = द्म
ह्+ल्+अ = ह्ल
द्+ध्+अ = द्ध
मिलितवर्णाः
ख्+अ = ख
ग्+ऐ = गै
ख्+इ = खि
क्+ए = के
फ्+आ = फा
ड्+ओ = डो
प्+उ = पु
न्+ई = नी
झ्+इ = झि
ह+ए = हे
ख्+ऋ = खृ
म+ई = मी
तथैव- क, का, कि, की, कु, कू, कृ, कॄ, के, कै, को, कौ, कं, कः ।
ख, खा, ……………………………………………………………………………..।
अनुलापाः
१. स्वरवर्णान् व्यञ्जनवर्णान् च पृथक्-पृथक् लिखत ।
आ, क्, अ, इ, ट्, ण्, र्, ऊ, भ्, व्, ए, ह्, त्, य्, ओ, ऐ, ऋृ, लृ, ष्, ई ।
स्वरवर्णाः …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
व्यञ्जनवर्णाः ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
२. हलन्तवर्णान् लिखत ।
य्, ह, र, त्, थ्, ज, न्, ट्, म, ख, क्, फ, ल्, च, ढ, श्, ङ्, स, झ् ।
य्, त्, ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
३. स्वरव्यञ्जनयोः मेलनम् कुरुत ।
ङ् + ए = ङे
द्य् + ओ = …………………..
म् + ऋ = ……………………
क् + अ = ……………………
य् + ऊ = ……………………
ढ् + ऐ = ……………………
थ् + ए = ……………………
ह् + ई = ……………………
च् + औ = ……………………
द् + आ = ……………………
व् + इ = ……………………
न् + ऋृ = ……………………
४. वर्णान् योजयित्वा लिखत ।
स्+व = स्व
द्+य = ……………
ध्+य = …………..
क्+र = …………..
र्+य = ………….
प्+र = ……..
व्+य = ……..
म्+न = ……..
ब्+द = ……..
ज्+य = ……..
न्+त = ……..
क्+त = …….
द्+व = ……..
द्+ध = …….
ख्+व = ……..
ज्+ञ = ……..
क्+ष = ……..
ह्+म = ……..
र्+द = ……..
ग्+ल = ……..
५. वर्णान् पृथक् कुरुत ।
अमनः = अ+म्+अ+न्+अः
उत्सवः = ……………………………………………………..
विनायकः = ………………………………………………….
विद्या = ……………………………………………………….
उद्यानम् = …………………………………………………..
शिक्षा = ………………………………………………………
क्षत्रियः = ……………………………………………………..
दरिद्रम् = ……………………………………………………
ज्ञानम् = ……………………………………………………….
तुषारः = …………………………………………………….
अश्वः = ………………………………………………………
खगः = ………………………………………………………
श्रद्धा = ………………………………………………………
आम्रम् = …………………………………………………….
वृद्धिका = ……………………………………………………
मुक्तिनाथः = ……………………………………………….
ब्रह्म = ……………………………………………………….
सृष्टिः = ………………………………………………………
६. शब्दनिर्माणम् कुरुत ।
अ+म्+अ+न्+अः = अमनः
च्+इ+ह्+न्+अ+म् = …………………………………
र्+आ+ष्+ट्+र्+अः = ………………………………..
क्+अ+र्+म्+अ = …………………………………
य्+अ+थ्+आ+क्+र्+अ+म्+अ+म् = ………..
व्+आ+र्+त्+आ+ल्+आ+प्+अः = ……….
क्+उ+क्+क्+उ+र्+अः = ………..
य्+अ+न्+त्+र्+अ+म् = ………..
ग्+ऋ+ह्+अ+म् = ………..
म्+इ+त्+र्+अ+म् = ………..
अ+र्+थ्+अ+म् = ………..
+र्+अ+क्+आ+र्+आः = ………..
स्+व्+अ+स्+थ्+अः = ………..
उ+ष्+ट्+र्+अः = ………..
स्+अ+र्+व्+अ+म् = ………..
स्+अ+र्+अ+स्+व्+अ+त्+ ई = ………..
व्+इ+द्य्+आ+ल्+अ+य्+अः = ………..
प्+उ+ष्+प्+अ+म् = ………..