वर्णपरिचयः Sanskrit Alphabets

प्रथमः पाठः

वर्ण-परिचयः Sanskrit Alphabets

वर्णाः द्विविधाः भवन्ति । ते यथा –

१. स्वरवर्णाः २. व्यञ्जनवर्णाः च । 

 

१. स्वरवर्णाः यथा-

अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋृ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ ।

 

क) अ, इ,  उ, ऋ, लृ – एते ह्रस्वस्वरवर्णाः सन्ति ।

 

ख) आ, ई, ऊ, ऋृ, ए, ऐ, ओ, औ – एते दीर्घस्वरवर्णाः सन्ति ।

 

ग)  अ+इ = ए,     अ+ए = ऐ,     अ+उ = ओ, अ+ओ = औ – एते सन्धि-स्वरवर्णाः सन्ति ।

 

घ) अयोगवाहौ       अं – अनुस्वारः ( ं),     अः – विसर्गः   (ः) च स्तः ।

२. व्यञ्जनवर्णाः यथा-

क्, ख्, ग्, घ्, ङ्, च्, छ्, ज्, झ्, ञ्, ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, त्, थ्, द्, ध्, न्, प्, फ्, ब्, भ्, म्, य्, र्, ल्, व्, श्, ष्, स्, ह् ।

प्रथवर्णः

क्
च्
ट्
त्
प्
य्
श्
क्ष्

द्वितीयवर्णः

ख् 

छ् 

ठ्

थ्

फ्

व्

ष्

त्र्

तृतीयवर्णः

ग्

ज्

ड्

द्

ब्

र्

स्

ज्ञ्

  चतुर्थवर्णः

घ्

झ्

ढ्

ध्

भ्

ल्

ह्

 पञ्चमवर्णः

ङ्

ञ्

ण्

न्

म्

 

(कवर्गः)

(चवर्गः)

(टवर्गः)

(तवर्गः)

(पवर्गः)

(अन्तस्थाः)

(ऊष्माणः)

(संयुक्तवर्णाः)

स्वरवर्णानाम् व्यञ्जनवर्णानाम् मेलनेन संयुक्तवर्णाः मिलितवर्णाः च भवन्ति । यथा –

संयुक्तवर्णाः

क्+ष्+अ = क्ष                 

श्+र्+अ = श्र                 

त्+र्+अ = त्र                    

क्+र्+अ = क्र

ज्+ञ्+अ = ज्ञ                 

द्+व्+अ = द्व    

द्+य्+अ = द्य                 

प्+र्+अ = प्र

ह्+म्+अ = ह्म 

द्+म्+अ = द्म                 

ह्+ल्+अ = ह्ल                 

द्+ध्+अ = द्ध

मिलितवर्णाः

ख्+अ =  ख                   

ग्+ऐ = गै                       

ख्+इ =  खि     

क्+ए = के

फ्+आ = फा                  

ड्+ओ = डो

प्+उ =  पु                     

न्+ई = नी

झ्+इ =  झि                    

ह+ए =  हे                       

ख्+ऋ = खृ 

म+ई = मी 

तथैव-     क, का, कि, की, कु, कू, कृ, कॄ, के, कै, को, कौ, कं, कः ।

 

ख, खा, ……………………………………………………………………………..।   

अनुलापाः

 

१. स्वरवर्णान् व्यञ्जनवर्णान् च पृथक्-पृथक्  लिखत ।

 

आ, क्, अ, इ, ट्, ण्, र्, ऊ, भ्, व्, ए, ह्, त्, य्, ओ, ऐ, ऋृ, लृ, ष्, ई ।

 

स्वरवर्णाः  …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………       

                            

व्यञ्जनवर्णाः  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

२. हलन्तवर्णान् लिखत ।

 

य्, ह, र, त्, थ्, ज, न्, ट्, म, ख, क्, फ, ल्, च, ढ, श्, ङ्, स, झ् ।

 

य्, त्, ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

३. स्वरव्यञ्जनयोः मेलनम् कुरुत ।

ङ् + ए  = ङे

 

द्य् + ओ = …………………..

 

म् + ऋ = …………………… 

क् + अ  = …………………… 

 

य् + ऊ = …………………… 

 

ढ् + ऐ  = …………………… 

                  

थ् + ए  = …………………… 

 

ह् + ई  = …………………… 

 

च् + औ = ……………………  

द् + आ = …………………… 

 

व् + इ  = ……………………  

 

न् + ऋृ = ……………………  

४. वर्णान् योजयित्वा लिखत ।

स्+व = स्व                     

द्+य = ……………

ध्+य = …………..                   

क्+र = …………..

र्+य = ………….  

प्+र = ……..                   

व्+य = ……..                     

म्+न = ……..                  

ब्+द = ……..

ज्+य = ……..   

न्+त = ……..                 

क्+त = …….                     

द्+व = ……..                   

द्+ध = …….

ख्+व = ……..    

ज्+ञ = ……..                 

क्+ष = ……..                    

ह्+म = ……..                  

र्+द = ……..

ग्+ल = ……..

५. वर्णान् पृथक् कुरुत ।

अमनः = अ+म्+अ+न्+अः 

उत्सवः = ……………………………………………………..  

विनायकः = …………………………………………………. 

विद्या = ……………………………………………………….   

उद्यानम्  = …………………………………………………..   

शिक्षा = ………………………………………………………   

क्षत्रियः = ……………………………………………………..   

दरिद्रम्  = ……………………………………………………    

ज्ञानम्  = ……………………………………………………….

तुषारः = …………………………………………………….  

अश्वः = ………………………………………………………

खगः = ………………………………………………………    

श्रद्धा = ………………………………………………………     

आम्रम् = …………………………………………………….    

वृद्धिका = ……………………………………………………  

मुक्तिनाथः = ……………………………………………….

ब्रह्म = ……………………………………………………….  

सृष्टिः = ……………………………………………………… 

६. शब्दनिर्माणम् कुरुत ।

अ+म्+अ+न्+अः = अमनः               

च्+इ+ह्+न्+अ+म् = …………………………………

र्+आ+ष्+ट्+र्+अः = ………………………………..

क्+अ+र्+म्+अ  = …………………………………

य्+अ+थ्+आ+क्+र्+अ+म्+अ+म् = ………..

व्+आ+र्+त्+आ+ल्+आ+प्+अः = ……….             

क्+उ+क्+क्+उ+र्+अः  = ………..

य्+अ+न्+त्+र्+अ+म् = ………..            

ग्+ऋ+ह्+अ+म् = ………..

म्+इ+त्+र्+अ+म् = ………..            

अ+र्+थ्+अ+म् = ………..

+र्+अ+क्+आ+र्+आः = ………..

स्+व्+अ+स्+थ्+अः = ………..            

उ+ष्+ट्+र्+अः  = ………..

स्+अ+र्+व्+अ+म्  = ………..            

स्+अ+र्+अ+स्+व्+अ+त्+ ई = ………..

व्+इ+द्य्+आ+ल्+अ+य्+अः = ………..         

प्+उ+ष्+प्+अ+म् = ………..

      

७. उदाहरण–अनुसारेण शब्दान् लिखत ।

क्ष – क्षत्रियः, क्षमा, शिक्षा ।

त्र – त्रिशूलः, ………………………………….

ज्ञ – …………………………………………..

द्य – …………………………………………..

श्र – …………………………………………..

क्र – …………………………………………..

द्व – …………………………………………..

क्त – …………………………………………..

द्ध – …………………………………………..

द्म – …………………………………………..

प्र – …………………………………………..

ह्म – …………………………………………..

८. उदाहरण–अनुसारेण पञ्च (५) शब्दान् लिखत ।

अं ( ं) – १. वंशः, ………………………………………………………………..

अः (ः) – १. देवः, ……………………………………………………………….. 

९. उदाहरण–अनुसारेण उत्तराणि लिखत ।

क. स्वरवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

स्वरवर्णाः १३ सन्ति । यथा- अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋृ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ इति ।

ख. ह्रस्वस्वरवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

ग. दीर्घस्वरवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

घ. सन्धिस्वरवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

ङ. अन्तःस्थवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

च. ऊष्मवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

छ. व्यञ्जनवर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

ज. अयोगवाहाः कति सन्ति ? के च ते ?

झ. च–वर्गस्य वर्णाः कति सन्ति ? के च ते ?

ञ. वर्णाः कति विधाः भवन्ति ? के च ते ?

१०. स्वर–व्यञ्जन–वर्णानाम् शुद्धरूपेण उच्चारणम् कुरुत ।

११. कोष्ठकस्य सहायतया संवादम् पूरयत ।

अध्यापकः          – मम नाम महेशः अस्ति । बालक ! तव नाम किम् अस्ति ?

छात्रः                  – श्रीमन् ! मम नाम …………..अस्ति । (दिनेशः)

गुरुः                   – बालिके ! ………..नाम किम् अस्ति ? (तव)

छात्रा                  – गुरुदेव ! मम नाम …………….अस्ति । (रसिका)

                         – श्रीमन् ! भवतः नाम किम् अस्ति ?

गुरुः                   – मम नाम ………..अस्ति । (महेशः)

अध्यापिका         – बालिके ! त्वम् का असि ?

छात्रा                  – ……….पल्लवी अस्मि । (अहम्)

छात्रः                  – अध्यापिके ! भवत्याः नाम किम् ?

१२. पूर्णवाक्येन उत्तराणि लिखत ।

क) तव नाम किम् अस्ति ?

ख) तव पितुः नाम किम् अस्ति ?

ग) तव मातुः नाम किम् अस्ति ?

घ) तव विद्यालयस्य नाम किम् अस्ति ?

ङ) तव संस्कृत-पुस्तकस्य नाम किम् अस्ति ?